پول الکترونیکی یا پول دیجیتالی

استفاده از پول در مبادلات روزمره بشر سابقه ای چند هزار ساله دارد. پول در زندگی اقتصادی بشر از چنان اهمیتی برخوردار بوده که برخی از آن به عنوان یکی از مهم ترین اختراعات بشر یاد کرده اند.

استفاده از پول در مبادلات روزمره بشر سابقه ای چند هزار ساله دارد. پول در زندگی اقتصادی بشر از چنان اهمیتی برخوردار بوده که برخی از آن به عنوان یکی از مهم ترین اختراعات بشر یاد کرده اند. روزی مفهوم پول در مبادلات کالا به کالا یا همان پایاپای معنا پیدا می کرد. پس از آن بتدریج کالاهایی به عنوان ابزار مبادلاتی مورد استفاده انسان قرار گرفت، اما پول فلزی در قالب سکه های طلا و نقره پس از گذشت چندین قرن جای پول های کالایی سابق را گرفت تا این که از ۲۰۰ سال قبل اسکناس بتدریج وارد مبادلات روزانه انسان ها شد. اما امروز شکل دیگری از پول در حال رواج و گسترش است که هیچ شباهتی به اشکال سابق پول ندارد.

پول الکترونیک ابزار مبادله ای است که با استفاده از آن می توانید کالای مورد نظرتان را از دورترین نقاط دنیا سفارش دهید و بدون مراجعه به بانک، کالا را در منزل تحویل بگیرید. این نوع پول با وجود ظاهری متفاوت، دارای تمام کاربری های پول کاغذی است. این پول بنا بر گسترش دامنه اعتباری ارائه دهنده آن که می تواند بانک، موسسه اعتباری یا هر نوع مرکز مالی دارای اعتبار باشد، ارزشگذاری شود و می تواند خارج از داد و ستد های جغرافیائی در خارج مرزهای هر کشوری استفاده شده و در حجم عظیمی از داد و ستدهای سنتی که در آن پول را در چند واحد محدود ارزشگذاری می کنند، نقش موثری ایفا کند.

زمان شروع پرداخت الکترونیکی در دنیا به سال ۱۹۱۸ بر می گردد، یعنی هنگامی که بانک های فدرال رزرو آمریکا به انتقال وجوه از طریق تلگراف می پرداختند اما این زمان در کشور ما به سال ۱۳۵۰ برمی گردد. در آن موقع بانک تهران با در اختیار گرفتن بین هفت تا ده دستگاه خودپرداز(ATM) در شعبه های خود نخستین تجربه پرداخت اتوماتیک پول را اجرایی کرد. این دستگاه ها وظیفه پرداخت اتوماتیک پول را تنها در همان شعبه نصب شده بر عهده داشتند ولی از آن زمان، روند گسترش پول الکترونیکی به صورت بسیار کند، آغاز شد تا اینکه در سال ۱۳۷۰ با آغاز به کار عابر بانک سپه، اولین نمونه از کارت ها با قابلیت برداشت از پایانه های خودپرداز در اختیار مشتریان شبکه بانکی قرار گرفت. ۱۱ سال بعد، یعنی در سال ۱۳۸۱ شبکه کارت های بانکی کشور با آغاز فعالیت شبکه تبادل اطلاعات بین بانکی (شتاب) به عنوان سوئیچ ملی کارت به صورت یکپارچه آغاز به کار کرد. در حال حاضر همه کارت های صادره بانک ها در همه پایانه های نصب شده در سرتاسر کشور پذیرش می شوند. در واقع راه اندازی شبکه های هوشمند پولی و سیستم های پرداخت اینترنتی مانند شتاب گامی اساسی در جهت ایجاد زیرساخت ها و تجهیزات لازم برای بهره برداری از بانکداری الکترونیکی به شمار می رود اما در این میان باید توجه داشت که حجم مبادلات انجام شده با استفاده از پول الکترونیکی چه نسبتی از کل مبادلات اقتصاد ملی را تشکیل می دهد.

● تعریف پول الکترونیکی

در یک جامعه اطلاعاتی، اقتصاد الکترونیک، اقتصاد قالب است و پول رایج در این اقتصاد، پول الکترونیک است. پول الکترونیکی یا پول دیجیتالی، ارزش پول واحدهای پول منتشره از سوی دولت یا بخش خصوصی است که به شکل الکترونیکی بر روی یک وسیله الکترونیکی ذخیره شده است. به عبارت دیگر پول الکترونیکی نوعی ابزار مالی الکترونیکی است که حداقل از عهده انجام همه وظایف پول برمی آید. یعنی پول الکترونیک عبارت است از ذخیره سازی اطلاعات مالی شخص در درون کارتهای پیش پرداخت، کارتهای اعتباری یا پس انداز در بانکهای الکترونیک می باشد. پول دیجیتال شکل فیزیکی و ارقام دسته بندی شده، ندارد و می تواند هر کسری از مبلغ را به راحتی انتقال داد. به همین دلیل فرصت های بسیار زیادی نسبت به پول سنتی (کاغذی، چک، سفته) به وجود آورده است.

امروزه اساس کار تجارت و بانکداری الکترونیک بر مبنا پول دیجیتال شکل و معنی پیدا می کند. برای انتقال پول دیجیتال تنها نیازمند اجازه برداشت از حساب دیجیتال و پرداخت به حساب دیگر هستیم که این کار می تواند از طریق موبایل، کارت خوانهای فروشگاهها، دستگاه های پرداخت الکترونیکی، اینترنت یا سایر ابزارهای الکترونیکی پیش بینی شده قابل انتقال می باشد. پول الکترونیکی همانند یک سپرده دیداری یا چک مسافرتی پول درونی می باشد. به عبارت دیگر موجودی پول الکترونیکی، یک طلب جاری بر عهده ناشر آن است که با هیچ حساب خاصی ارتباط ندارد.

● انواع پول الکترونیکی

پول الکترونیکی به شیوه های مختلف تقسیم بندی می شود; در یکی از تقسیم بندی ها پول الکترونیکی را به دو دسته تقسیم می کنند:

▪ پول الکترونیکی شناسایی شده: حاوی اطلاعاتی درباره هویت مالک آن بوده که تا حدودی مانند کارت های اعتباری می باشد. این پول ها دارای قابلیت ردگیری هستند و هویت دارنده آن قابل شناسایی است. یعنی بانک می تواند به مسیر نقل و انتقال پول دسترسی داشته باشد.

▪ پول الکترونیکی غیرقابل شناسایی (بی نام یا پول نقد دیجیتال): خصوصیت مخفی بودن هویت فرد دارنده اش را در بردارد و از این لحاظ درست مانند پول کاغذی سنتی عمل می کند. هنگامی که پول دیجیتالی از حسابی برداشت شد، بدون باقی گذاشتن هیچ اثری می توان آن را خرج کرد و با توجه به این نکته که هنگام ایجاد کردن پول دیجیتالی از امضاهای نامشخص استفاده می شود; امکان پی گیری آن برای هیچ بانکی وجود ندارد. برای ایجاد پول الکترونیک بی نام در بانک، بایداز امضای کور استفاده نمود.

هر یک از انواع پول الکترونیکی هم می تواند دو نوع باشد:

۱) پول الکترونیک لحظه ای یا: Line-On در مورد این پول الکترونیک باید جهت نقل و انتقال به شخص ثالث، از طریق مودم یا شبکه با بانک تماس حاصل شود. (در این صورت حساب های بانکی به سرعت به روز می شود) سیستم پول الکترونیکLine-On از طریق الزام فرد به تماس با کامپیوتر بانک جهت انجام هر داد و ستد، جلوی مصرف مضاعف پول را می گیرد. کامپیوتر بانکداری یک بانک اطلاعاتی می باشد که تمام اجزای مصرف شده از پول الکترونیک را ضبط می نماید و به سادگی می تواند مشخص سازد که چه قدر از پول الکترونیک، مصرف نشده است.

۲) پول الکترونیک غیرLine-On یا:Line-Off پول الکترونیک غیرLine-On و بی نام (پول نقد دیجیتال واقعی) پیچیده ترین نوع پول الکترونیک بوده، زیرا با مشکل مصرف مضاعف (اضافی) رو به رو است.

گسترش فزاینده استفاده از پول الکترونیکی، پیامدهای تجاری، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی قابل ملاحظه ای به همراه دارد. از نظر اقتصادی مهم ترین آثار گسترش استفاده از پول الکترونیکی بر روی عرضه پول و سیاست های پولی ایجاد می شود. ارزش پولی ذخیره شده بر روی وسیله الکترونیکی با اجازه مصرف کننده درگیر معاملات پرداختی، می تواند به وسیله الکترونیکی دیگری انتقال یابد. این روش با سیستم های پرداخت الکترونیکی مرسوم، نظیر کارت های پرداخت و اعتباری و نقل و انتقالات کابلی که هر کدام معمولا نیازمند اخذ مجوز مستمر بوده و ممکن است در هر معامله متضمن بدهکار کردن و بستانکار کردن حساب های بانکی باشند، متفاوت است.

به طور کلی فرآورده های پول الکترونیکی را از نظر فنی می توان به دو دسته تقسیم کرد:

- فرآورده های مبتنی بر کارت های هوشمند: برای تسهیل پرداخت های با ارزش کوچک در معاملات خرد رو در رو طراحی شده اند، بنابراین انتظار می رود که فرآورده های پول الکترونیکی مبتنی بر کارت های هوشمند، استفاده از پول بانک مرکزی و نیز در حد کمتر استفاده از کارت های اعتباری و پرداخت را برای پرداخت های مستقیم، کاهش دهد. همچنین به احتمال زیاد استفاده از چک، کارت های پرداخت و کارت های اعتباری در پرداخت های غیرمستقیم، یعنی پرداخت های به هنگام را نیز کاهش خواهد داد.

- فرآورده های مبتنی بر نرم افزار رایانه ای: از طریق کاهش هزینه های مبادلاتی با تسهیل نقل و انتقال پول میان انواع مختلف حساب ها، بانک ها و کشورها و نیز سرریز های یادگیری، تقاضای سپرده های دیداری را تحت تاثیر قرار داده و آن را کاهش خواهد داد. سرریزهای یادگیری به مهارتی که افراد در طی زمان ضمن استفاده از نرم افزارهای مالی شخصی و فناوری های ارتباطی برای مدیریت بهینه برنامه های مالی شخصی و فناوری های ارتباطی برای مدیریت بهینه برنامه های مالی خود کسب می کنند، مربوط می شود.

مهمترین ویژگی پول الکترونیکی یعنی فراملیتی یا بی مرز بودن آن نقش مهمی در اثرگذاری بر سایر متغیرهای اقتصادی ایفا کرده و به ارتقای سطح کارایی مبادلات بین المللی نیز کمک قابل ملاحظه ای می کند. طبیعتا با استفاده از پول الکترونیکی، هزینه نقل و انتقال بین المللی وجوه، به طور قابل توجهی کاهش خواهد یافت. البته با افزایش بی سابقه کارایی پرداخت های بین المللی، ممکن است بی ثباتی نظام پولی جهانی افزایش یابد و به بروز کشمکش بین ناشران و استفاده کنندگان پول الکترونیکی از یک سو و بانک های مرکزی کشورها از سوی دیگر منجر شود. ویژگی دیگر پول الکترونیکی، پول قانونی یا پول رایج نبودن آن است که این امر درمراحل اولیه نشر، مقبولیت عمومی آن را کاهش می دهد. علاوه براین پول الکترونیکی برخلاف اسکناس و مسکوک و دیگر وسایل مبادله امروزی، مستلزم حضور فیزیکی پرداخت کننده و دریافت کننده وجه برای قطعیت پرداخت نیست، زیرا موجودی پول الکترونیکی می تواند از طریق شبکه های رایانه ای به صورت به هنگام انتقال یابد.

بنابراین نشر گسترده پول الکترونیکی با توجه به ویژگی های خاص آن، به طور گسترده سایر بازارها و متغیرهای اقتصادی را تحت تاثیر قرار خواهد داد. افزایش کارایی مبادلات یکی از مهم ترین پیامدهای مثبت گسترش استفاده از پول الکترونیکی می باشد. از آنجا که هزینه نقل و انتقال پول الکترونیکی از طریق اینترنت نسبت به سیستم بانکداری سنتی ارزانتر بوده، پول الکترونیکی مبادلات را ارزانتر خواهد کرد. چراکه وجوه پول الکترونیکی به طور بالقوه می تواند به وسیله هر شخصی که به اینترنت و یک بانک اینترنتی دسترسی دارد، مورد استفاده قرار گیرد.

بدیهی است استفاده از هر فناوری در کنار مزایای خود، معایبی را نیز به همراه دارد که بسیاری از آنها با رایج و همگانی شدن آن برطرف می شود. از جمله مشکلات پول الکترونیکی وابستگی شدید به فناوری روز و نیاز به پشتیبانی کامل و سریع است. داشتن آگاهی فنی به نوع مبادله در سطوح کاربری و مدیریت و نیز پیچیده بودن برخی رویه های فنی مشکل بسیاری از کاربران این سیستم می باشد. اینها همه موارد قابل توجهی است که نشان می دهد جهان در حال انقلابی جدید در زمینه تجارت و پول الکترونیک بوده و نیاز به داشتن زیرساخت های مناسب مانند دسترسی آسان و ارزان به اینترنت امن و پرسرعت، آگاهی عمومی درباره این نوع معاملات و سیر تحولات و آشنایی با قوانین، امکان استفاده از مزایای بانکداری موبایل و برخورداری از امکانات مختلف و ارزان روی تلفن همراه و بسیاری امکانات دیگر لازمه رشد و برقراری شرایط استفاده گسترده از پول الکترونیک به شمار می آید که این خود اولین گام برای دستیابی به تجارت الکترونیک سالم و حرکت به سوی دولت الکترونیک است.

نشر گسترده پول الکترونیکی آثار تجاری، اقتصادی و... قابل توجهی دارد. گسترش این پدیده باعث می شود هزینه چاپ، تولید و جابه جایی اسکناس حذف شود و سرعت گردش پول در جامعه افزایش یابد. افزایش سرعت گردش نقدینگی موجب افزایش تولید ناخالص ملی و رونق اقتصادی خواهد شد. همچنین کارت های اعتباری امکان پولشویی و روابط ناسالم اقتصادی را کم و در صورت پیدا شدن رد هرگونه مبادله ناسالم امکان ردیابی را به سیستم های امنیتی کشور می دهد. لذا باید گفت پیدایش پول الکترونیکی نوعی انقلاب پولی در اقتصاد امروزی و نسل های برتر اقتصاد پولی محسوب شده به طوری که با تکمیل فرایند اعتماد سازی ارکان اقتصادی خرد و کلان به استفاده از این پول، دامنه تحولات آن بیشتر خواهد شد.

نویسنده : عباس محتشمی

روزنامه مردم سالاری ( www.mardomsalari.com )